ايران كالا

«پرده‌ي "چشم‌هايش" صورت ساده‌ي زني بيش نبود. صورت كشيده‌ي  زني كه زلف‌هايش مانند قير مذابي روي شانه‌ها جاري بود. همه چيز اين صورت محو مي‌نمود. بيني و دهن و گونه و پيشاني با رنگ تيره‌اي نمايان شده بود. گوئي نقاش مي‌خواسته است بگويد كه صاحب صورت ديگر در عالم خارج وجود ندارد و فقط چشم‌ها در خاطره‌ي او اثري ماندني گذاشته‌اند. چشم‌ها با گيرندگي عجيبي به آدم نگاه مي‌كردند. خيرگي در آن‌ها مشهود نبود، اما پرده‌ي حائل بين صاحب خود و تماشاكننده را مي‌دريدند و مانند پيكان قلب انسان را مي‌خراشيدند. آيا از اين چشم‌ها مي بايست در لحظه‌ي بعد اشك بريزد؟ يا اينكه خنده‌ي تلخي بجهد؟ اما دور لب‌ها خنده‌اي محسوس نبود. آيا چشم‌ها تنگ و كشيده بودند تا بخندند و تماشاكننده را به زندگي تشويق كنند و يا دلخسته‌اي را بچزانند؟ آيا اين چشم‌ها از آن يك زن پرهيزگار از دنيا گذشته بود يا زن كامبخش و كامجوئي كه دنبال طعمه مي‌گشت، يا اينكه در آن‌ها همه چيز نهفته بود؟ آيا مي‌خواستند طعمه‌اي را به دام اندازند؟ يا له له طلب و تمنا مي‌زدند؟ آيا صادق و صميمي بودند يا موذي و گستاخ؟ عفيف يا وقيح؟ آيا بي‌اعتنائي جلوه‌گر شده بود؟ يا التماس و التجاء؟ اگر التماس مي‌كردند چه مي‌خواستند؟ اين نگاه، اين چشم‌هاي نيم‌خمار و نيم‌مست چه داستان‌ها كه نقل نمي‌كردند.»/ بخشي از داستان

چشم‌هايش، برجسته‌ترين رمان بزرگ علوي است كه براي نخستين بار در سال ۱۳۵۷ منتشر شد. علوي در اين رمان به توصيفي دقيق و موشكافانه درباره‌ي زندگي و احساسات زني به نام فرنگيس دست زده است. ماكان استاد نقاشي و يك مبارز سياسي حكومت ديكتاتوري رضاشاه پهلوي است كه در دوران تبعيد از دنيا مي‌رود. راوي داستان، ناظم مدرسه‌اي است كه  نمايشگاهي از آثار ماكان در آن برپا شده است. او در ميان آثار استاد، متوجه پرده‌اي به نام "چشم‌هايش" مي‌شود. ناظم مي‌خواهد راز نهفته در چشم‌هاي زن پرده را دريابد چون تصور مي‌كند صاحب اين چشم‌ها در مرگ استاد نقشي داشته است. بالاخره پس از سال‌ها موفق مي‌شود با فرنگيس ملاقات كند و داستان آشنايي‌اش با استاد را از زبان او بشنود. فرنگيس عاشق ماكان بوده است و به خاطر اين عشق چندين بار خود و خانواده‌اش را به خطر انداخته و حتي بدون دركي از مبارزه، وارد مبارزات سياسي شده و در نهايت هم به خاطر نجات جان ماكان به ازدواجي مصلحتي تن داده است. اما ماكان كه همه‌ي هستي‌اش را در راه مبارزه داده گويي توان رويارويي با عشق فرنگيس را نداشته است. فرنگيس پس از مرور اتفاق‌ها از همه‌ي تلاشش براي اين عشق مطمئن مي‌شود و به آرامش دست مي‌يابد. او به پرده‌ي "چشم‌هايش" كه گويي دروغين است نگاه مي‌كند و به ناظم مدرسه مي‌گويد: «استاد شما اشتباه كرده است. اين چشم‌ها مال من نيست!»

نگارش اين رمان براساس يادداشت نويسنده كه در انتهاي كتاب آمده، شش ماه به طول انجاميده است. از اين رمان به عنوان سندي از تاريخ معاصر ايران و دوره‌ي حكومت رضاخان در تاريخ ادبيات ايران ياد مي‌شود. صاحب‌نظران معتقدند علوي در نگارش چشم‌هايش تحت تاثير صادق هدايت و بوف كور بوده است. پرسش‌ها، توهم‌ها، جاذبه‌ها و دافعه‌ها، عشق و نفرت و فريبندگي، همه و همه با شيوه‌اي مشابه شيوه‌ي هدايت در اين داستان توصيف شده است. از طرفي علوي تحت تاثير ادبيات غرب به ويژه ادبيات روسي نيز بوده است و توصيف‌هايش به اين ادبيات نيز شباهت دارد.

علوي قبل از كودتاي 28 مرداد ايران را ترك كرد و به آلمان رفت و تمام عمر در دانشگاه هومبولت به تدريس پرداخت. تدوين واژه‌نامه‌ي فارسي – آلماني با همكاري پروفسور يونكر دستاورد اين دوران است. بزرگ علوي در كنار صادق هدايت و صادق چوبك از نويسندگان پيشگام مكتب جديد رمان‌نويسي مدرنيته به شمار مي‌آيد. چمدان، پنجاه و سه نفر، ورق‌پاره‌هاي زندان، چشم‌هايش، گيله مرد، ميرزا، موريانه، نامه‌ها، سالاري‌ها، روايت و… عنوان آثار ادبي اوست. علوي آثاري همچون «مبارزات ايران» و «تاريخچه و تحول ادبيات فارسي نوين» را به زبان آلماني نگاشته است. او همچنين برخي از آثار ارزشمند ادبيات فارسي همچون شعرهاي حكيم عمر خيام نيشابور و هفت پيكر حكيم نظامي گنجوي را به زبان آلماني ترجمه كرده است. آثاري همچون «حماسه ملي ايران» اثر تئودور نولدكه، «دوشيزه اورلئان» از فريدريش شيلر، «باغ آلبالو» اثر آنتون چخوف و «كسب و كار ميسيز وارن» اثر جرج برنارد شاو را به فارسي برگردانده است.

دكتر حسين پاينده، درباره‌ي بزرگ علوي مي‌گويد: «من معتقدم كه بزرگ علوي هم مانند بسياري از نويسندگان ديگر ما نامكشوف مانده است و جالب است كه خود او در اين باره مي‌گويد كه اطرافيان من به من بي‌توجه بوده‌اند و نقلي از اوست كه مي‌گويد همكاران من تعريف و تمجيد سرشان را بخورد، اگر هم اسم من را در روزنامه خواندند، به روي‌شان نياوردند و اين مسأله مي‌تواند براي بسياري از نويسندگان امروز ما هم درس بزرگي باشد كه از بي‌توجهي به آثارشان گله مندند؛ چرا كه مي‌بينيم به نويسنده‌اي مثل بزرگ علوي هم بي‌توجهي مي‌شده است.»